Jak rozumieć i wdrażać politykę deinstytucjonalizacji praktyk pomocowych – perspektywa socjologiczna  wydarzenie towarzuszące – Sesja Uniwersyteckiego Obserwatorium Dinstytucjonalizacji Praktyk Pomocowych UODI

Sesja organizowana jest pod auspicjami Uniwersyteckiego Obserwatorium Dinstytucjonalizacji Praktyk Pomocowych. UODI to  partnerskie przedsięwzięcie badawczo-analityczne realizowane od 2021 r. na Uniwersytecie Warszawskim realizowane wspólnie przez Wydział Stosowanych Nauk Społecznych i Resocjalizacji, Centrum Europejskie oraz Instytut Studiów Społecznych im. Profesora Roberta Zajonca (por. www.uodi.uw.edu.pl ). Prace UODI są zogniskowane na analizie procesów deinstytucjonalizacji profesjonalnych dzałań pomocowych w ramach krajowej polityki pubvlicznej odpowiadającej założeniom agendy unijnej (Europejski Fundusz Społeczny – EFS Plus). UODI rozwija I upowszechnia środowiskowy model działań pomocowych jako podejście metodycznie podbudowane i zarazem wolne od ideologicznej jedostronności, a przez to możliwe do praktycznego wdrażania. Sesja specjalna (ad hoc) na konkretnych przykładach ilustruje wielowymiarowość podejścia środowiskowego tak w obszarze pomocy społecznej, jak i ochrony zdrowia.            

Barbara Szatur-Jaworska  –  Dostępność usług społecznych dla osób starszych na obszarach wiejskich

Analiza miejsc i przestrzeni świadczenia usług społecznych stanowi istotny element badań nad lokalną polityką społeczną oraz jej wpływem na społeczności lokalne. W dobie toczącej się w Polsce dyskusji na temat deinstytucjonalizacji tych usług, referat koncentruje się na fizycznych i organizacyjnych cechach infrastruktury usług społecznych w polskich gminach oraz ich społeczno-politycznym znaczeniu. Dotychczasowe badania, prowadzone m.in. w nurcie policy feedback, wskazują, że sposoby świadczenia usług społecznych – ich dostępność, formy adresowania oraz procedury ubiegania się o nie – mogą wpływać na postawy i zachowania polityczne zarówno beneficjentów, jak i lokalnych społeczności. Ustalono również, że sposób zarządzania i organizacji miejsc świadczenia usług publicznych oddziałuje na poczucie obywatelstwa odbiorców, legitymizację instytucji publicznych oraz skłonność do angażowania się w życie polityczne i społeczne (Kopec, 2024; Michener, 2018).

W odpowiedzi na te zagadnienia referat prezentuje część wyników badania realizowanego w ramach projektu „Przestrzenie i miejsca dostarczania usług społecznych: znaczenie polityczne z perspektywy teorii sprzężenia zwrotnego” (Preludium BIS, NCN). Celem badania jest określenie, w jaki sposób przestrzenne i zarządcze cechy miejsc świadczenia usług społecznych wpływają na funkcjonowanie tych instytucji oraz ich odbiór przez lokalną społeczność. Obejmuje ono analizę usług społecznych świadczonych stacjonarnie w województwie mazowieckim, ze szczególnym uwzględnieniem obiektów zakwaterowania zbiorowego dla uchodźców oraz placówek wsparcia dziennego dla dzieci i młodzieży. Referat opiera się na wynikach części ankietowej badania.

Istniejące analizy roli miejsc i przestrzeni usług społecznych w mechanizmie sprzężenia zwrotnego pozwoliły przyjąć w prezentowanym sondażu z przedstawicielami instytucji, że przestrzenne cechy dostarczania usług (tj. lokalizacja, standard techniczny, estetyka obiektu, bezpieczeństwo oraz inkluzywność miejsca), a także aspekty zarządcze (typ podmiotu prowadzącego, współpraca z innymi organizacjami oraz adekwatność finansowania) będą oddziaływać na rozpoznawalność i społeczną legitymizację danej usługi, a także na lokalne konflikty wokół jej świadczenia. Wyniki ankiety zweryfikują te hipotezy w kontekście Mazowsza.

Prezentowane wyniki ankiety (przeprowadzonej wśród osób prowadzących wspomniane obiekty) pozwolą lepiej zrozumieć, jak przestrzeń i sposób zarządzania usługami społecznymi wpływają na ich odbiór oraz integrację z otoczeniem. Analiza ta przyczyni się do poszerzenia wiedzy na temat relacji między infrastrukturą polityki społecznej a mechanizmami włączenia i wsparcia na poziomie lokalnym. Może ona także wesprzeć proces projektowania skuteczniejszych polityk społecznych, wykorzystując integracyjny potencjał społeczności lokalnych. W kontekście pracy doktorskiej, wyniki badania stanowią jedynie część szerszej analizy politycznych konsekwencji organizacji usług społecznych oraz ich roli w kształtowaniu postaw i praktyk politycznych mieszkańców Mazowsza.

Marta Pietrusińska, Szymon Wójcik – Responsywność organizacyjna w usługach społecznych – próba definicji

Wsparcie ze strony państwa nie zawsze w pełni zaspokaja złożone potrzeby użytkowników usług i może być nieraz nieodpowiednie. Kwestia ta pojawia się zwłaszcza, gdy obywatele nie potrafią zdefiniować problemów, z którymi się borykają, czy zaproponować możliwych działań w celu ich rozwiązania. Nie mają takich możliwości, ponieważ znajdując się w różnorodnych dyskryminujących sytuacjach, są z różnych powodów pozbawieni prawa głosu i jednocześnie wykluczani z przestrzeni publicznej, w której odbywa się demokratyczna dyskusja.

Mimo, że unijne dyskursy polityczne i ruchy społeczne od dawna promują to, co jest określane w politykach publicznych jako: „uczestnictwo”, “partycypacja”, „współtworzenie”, „koprodukcja” czy „współ-konstruowanie”, istnieją trudności w praktykowaniu demokracji jako ważnego elementu funkcjonowania europejskiego sektora społecznego. Poszukiwanie nowych sposobów myślenia o demokracji i współtworzeniu w kontekście interakcji obywatel-instytucja stało się przyczynkiem do zgłębienia pojęcia responsywności (ang. responsiveness) w usługach społecznych, które do tej pory niemal nie było używane w polskim dyskursie dotyczącym usług publicznych.

W ramach projektu badawczego RESPONSIVE (HORYZONT 2020) realizowanego w 6 krajach europejskich od marca 2023 podjęliśmy się próby zdefiniowania, zrozumienia i upowszechnienia pojęcia responsywności w usługach społecznych. Jest to nowa koncepcja, która wyraźnie koncentruje się na tym, jak usługi społeczne mogą się zmieniać w odpowiedzi na głosy obywateli. Bycie responsywnym oznacza bycie uważnym na opinie obywateli i, co najważniejsze, podejmowanie konkretnych działań w odpowiedzi na nie.  Dialog i interakcja stanowią podstawę responsywności. 

Podczas naszego referatu opierając się na zebranych w ramach projektu RESPONSIVE polskich danych empirycznych przedstawimy rozumienie responsywności wśród: użytkowników usług (38 IDI, 4 FGI), obywateli działających społecznie (25 IDI), pracowników usług społecznych (5 FIG), oraz decydentów (6 IDI), by na koniec spróbować zaproponować definicję responsywności organizacyjnej w usługach społecznych.

Wsparcie ze strony państwa nie zawsze w pełni zaspokaja złożone potrzeby użytkowników usług i może być nieraz nieodpowiednie. Kwestia ta pojawia się zwłaszcza, gdy obywatele nie potrafią zdefiniować problemów, z którymi się borykają, czy zaproponować możliwych działań w celu ich rozwiązania. Nie mają takich możliwości, ponieważ znajdując się w różnorodnych dyskryminujących sytuacjach, są z różnych powodów pozbawieni prawa głosu i jednocześnie wykluczani z przestrzeni publicznej, w której odbywa się demokratyczna dyskusja.

Mateusz Glinowiecki – Role społeczne osób przewlekle chorujących psychicznie w kontekście deinstytucjonalizowanych usług społecznych

Choroba psychiczna (podobnie jak każda inna poważna choroba czy niepełnosprawność) zgodnie z teorią T. Parsonsa zmusza osobę nią dotkniętą do porzucenia – przynajmniej czasowo – pełnionych przez siebie ról społecznych na rzecz zupełnie nowej roli – chorego. Oczekuje się, że będzie ona czynić starania, by jak najszybciej wyzdrowieć i powrócić do poziomu funkcjonowania sprzed choroby. Proces zdrowienia bywa jednak żmudny i wymagający, a chory na różnych jego etapach potrzebuje wsparcia świadczonego w ramach różnorodnych usług społecznych. Jesteśmy obecnie świadkami procesu ich deinstytucjonalizacji, która mimo iż spóźniona względem innych krajów europejskich, jest zdecydowanie krokiem w dobrą stronę. Czy zmiana środka ciężkości ze wsparcia świadczonego w formie instytucjonalnej na wsparcie świadczone w modelu środowiskowym wspiera proces zdrowienia? Czy sprawia, że chorzy mogą szybciej porzucić parsonsowską rolę społeczną chorego? Czy dzięki temu łatwiej jest im zacząć się realizować w pełnieniu innych, bardziej pożądanych ról społecznych (zawodowych, towarzyskich, rodzinnych, sąsiedzkich itd.)? W referacie omówione zostaną konkretne usługi społeczne oraz wyłaniające się nowe zawody pomocowe, mające wpływ na kwestie pełnienia ról społecznych przez osoby przewlekle chorujące psychicznie. Znajdą się w nim  odniesienia do wyników badań własnych autora (2024) realizowanych z osobami korzystającymi ze środowiskowych usług społecznych (m.in. mieszkalnictwa wspomaganego). Na koniec przedstawione zostaną praktyczne rekomendacje skierowane do instytucji odpowiadających za inicjowanie, realizowanie i nadzorowanie tego typu form wsparcia.

Maria Theiss – W kolejce do specjalisty. Konstrukcje dystrybutywnej sprawiedliwości społecznej w ochronie zdrowia – kontekst hybrydowych państw dobrobytu

Usługi społeczne przyczyniają się do dobrobytu nie tylko poprzez zaspokajanie potrzeb edukacyjnych, zdrowotnych czy socjalnych. Tworzą one także sferę w której kształtują się przekonania odbiorców usług na temat ich statusu jako obywateli, etyczności i skuteczności państwa w dostarczaniu tego, co jest postulowane, a w efekcie – prawomocności publicznych programów społecznych. Referat wpisuje się w tradycję badawczą, reprezentowaną przez takie nuty jak policy feedback, street-level bureaucracy, studia nad „zasługiwalnością” itp., w której przedmiotem uwagi są oczekiwania i oceny polityki społecznej, formułowane przez ludzi z kontakcie z instytucjami, a także polityczne znaczenie tych konstrukcji. 

Wystąpienie koncentruje się na społecznym postrzeganiu sprawiedliwości dystrybutywnej w specjalistycznej ochronie zdrowia. Z istniejącej literatury wiemy, że kryteria sprawiedliwości stosowane w ocenach ochrony zdrowia obejmują głównie odpowiadanie na potrzeby i powszechny dostęp. Jednak studia nad percepcją sprawiedliwości społecznej w usługach publicznych, prowadzone w Europie głównie w krajach skandynawskich i krajach Beneluxu, mają ograniczoną przydatność dla zrozumienia tych zjawisk w hybrydowych państwach dobrobytu. 

Referat przedstawia wyniki badań zrealizowanych w Polsce, Rumunii i Izraelu, będących przykładami takich państw. Charakteryzują się one współwystępowaniem sposobów dostarczania usług i dyskursów o sprawiedliwości tworzących „kakofoniczny mix” uniwersalizmu, silnie rynkowych, neoliberalnych zasad i mechanizmów wykluczania typowych dla welfare chauvinism. Badania służą odpowiedzi na pytanie o to, jak takim kontekście ludzie myślą o tym kto, co i na jakich zasadach powinien otrzymywać w ramach specjalistycznej ochrony zdrowia i jakie grupy są porównywane dla oceny czy system jest sprawiedliwy. Zrealizowane wywiady grupowe mają przy tym na celu zrozumienie związku między zamieszkiwaniem w wielkomiejskiej lub peryferyjnej lokalizacji a oceną sprawiedliwości specjalistycznej ochrony zdrowia.

Tomasz Kaźmierczak – Usługi społeczne a spójność społeczna; przypadek usług wytchnieniowych

Usługi społeczne, oprócz intencjonalnego zaspokajania konkretnych potrzeb jednostek/rodzin/ grup, pełnią jednocześnie szereg pozytywnych  funkcji ubocznych (z prakseologicznego punktu widzenia). Przyczynianie się do poprawy spójności społecznej jest jedną z nich. Pojęcie spójności społecznej jest co prawda dość rozmyte, istnieje jednak zgoda, iż zasadniczo oznacza ono coś pożądanego w wymiarze zarówno indywidualnym,  jak i kolektywnym, o co warto zabiegać np. poprzez odpowiednie polityki publiczne.  Zwykle spójność społeczna analizowana jest na poziomie makrostruktur, jednak w literaturze przedmiotu pojęcie to bywa także stosowane w odniesieniu do społeczności /zbiorowości lokalnych. Z kolei usługi wytchnieniowe – ze względu na ich znaczenie dla osób zależnych i ich opiekunów oraz skalę  zapotrzebowanie – należą do  kategorii usług o znaczeniu podstawowym, a jednocześnie dla polityk publicznych trudnych. W ramach prezentacji przedstawiony będzie ich rozwój,  także na poziomie konceptualnym oraz „mechanika” ich działania, co – jak się wydaje – dość dobrze  ilustruje związek pomiędzy usługami społecznymi a spójnością społeczną, w  szczególności  rozpatrywaną na poziomie lokalnym.